Θετικά Συναισθήματα

Ύστερα από μισό περίπου αιώνα εντατικής ενασχόλησης με τη θεραπεία και πρόληψη των ψυχικών ασθενειών και με τις αρνητικές πλευρές της ανθρώπινης ύπαρξης γενικότερα, μία μερίδα ψυχολόγων άρχισε να βλέπει την ανάγκη διεύρυνσης του ενδιαφέροντος του κλάδου πέρα από το παθολογικό τονίζοντας πως στόχος της ψυχολογίας δεν πρέπει να είναι μόνο η ασθένεια και η βλάβη αλλά και η καλλιέργεια των δυνατοτήτων και δυνάμεων που κατέχει κάθε άτομο. Η ανάγκη για μια τέτοια εστίαση στα θετικά χαρακτηριστικά των ατόμων έχει φανεί εξάλλου μέσα από τις έρευνες που ασχολούνται με την πρόληψη της ψυχικής νόσου.

Είναι λογικό η ψυχολογία ως επιστήμη να ασχολείται με τη μελέτη φαινομένων και καταστάσεων που έχουν αρνητικό αντίκτυπο στα άτομα και στην κοινωνία γενικότερα. Υπεύθυνα για τέτοιες δυσμενείς καταστάσεις είναι πολύ περισσότερο τα αρνητικά συναισθήματα, παρά τα θετικά.

Επίσης τα θετικά συναισθήματα είναι πιο λίγα και λιγότερο διακριτά από τα αρνητικά είναι πιο δύσκολο να μελετηθούν.

Τα θετικά συναισθήματα έχουν λειτουργίες κατά πολύ διαφορετικές από αυτές των αρνητικών και επιφέρουν ποικίλες θετικές συνέπειες στη ζωή των ανθρώπων, οι οποίες μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις είναι διαχρονικές.

Η διαδικασία γένεσης ενός συναισθήματος είναι η ακόλουθη: Αρχικά υπάρχει ένα γεγονός-ερέθισμα, το οποίο, αφού προσληφθεί συνειδητά ή ασυνείδητα από το άτομο και ερμηνευθεί υποκειμενικά, προκαλεί μια σειρά αντιδράσεων σε ποικίλα επίπεδα, όπως σε γνωστικό επίπεδο, σωματικό κλπ. Επομένως, το συναίσθημα αποτελεί ψυχολογική αντίδραση προς κάποιο ερέθισμα.

Σε αντίθεση με τα αρνητικά συναισθήματα που περιορίζουν το πεδίο σκέψης και δράσης ενός ατόμου ωθώντας το στην υιοθέτηση μίας συγκεκριμένης συμπεριφοράς-απάντησης, όπως για παράδειγμα η φυγή κατά τη βίωση φόβου, τα θετικά συναισθήματα διευρύνουν το πεδίο σκέψης και δράσης του ατόμου καθιστώντας το ικανό να συλλάβει, να σκεφτεί και να αναπτύξει νέες ή ακόμα και πρωτότυπες ιδέες οδηγώντας το συχνά στην υιοθέτηση δημιουργικών ή και πρωτοποριακών συμπεριφορών.

Η βίωση θετικών συναισθημάτων έχει ως αποτέλεσμα τη διεύρυνση, τον εμπλουτισμό, δηλαδή, των πιθανών εναλλακτικών τρόπων σκέψης και δράσης που διαθέτει ένα άτομο. Έχει επίσης ως συνέπεια το χτίσιμο, την απόκτηση πλουσίων νοητικών, ψυχικών, σωματικών και κοινωνικών πόρων, οι οποίοι είναι διαχρονικοί, δηλαδή διαρκούν πολύ περισσότερο από το αρχικό συναίσθημα που οδήγησε στην απόκτηση τους, και τους οποίους το άτομο μπορεί να εκμεταλλευτεί αργότερα σε άλλες καταστάσεις. Συνεπώς, η βίωση ενός θετικού συναισθήματος έχει ωφέλειες πολύ μεγαλύτερες και μονιμότερες από τη στιγμιαία ευεξία που προκαλεί η βίωση ενός θετικού συναισθήματος.

Κάθε όρος, κάθε συναίσθημα αντιπροσωπεύει όχι μόνο μια δεδομένη συναισθηματική κατάσταση, αλλά και άλλες που, αν και διαφέρουν σε κάποια σημεία από την συγκεκριμένη κατάσταση, έχουν πολλά βασικά κοινά σημεία με αυτή.

Χαρά. Ο όρος χαρά συχνά εναλλάσσεται χωρίς διάκριση με τον όρο ευτυχία, ενώ γενικότερα το συναίσθημα αυτό μοιάζει με άλλα ισχυρής έντασης συναισθήματα, όπως η διασκέδαση, η αγαλλίαση και η ευφροσύνη. Ένα άτομο συνήθως αισθάνεται χαρά σε καταστάσεις που αισθάνεται ασφάλεια και οικειότητα και κατά τις οποίες αισθάνεται ότι δεν χρειάζεται να καταβάλλει ιδιαίτερη προσπάθεια. Επίσης, χαρά μπορεί να αισθανθεί κανείς όταν καταφέρει να εκπληρώσει ένα στόχο του. Επίσης η χαρά δημιουργεί μια τάση για παιχνίδι ποικίλων μορφών που ξεφεύγουν από τις στερεότυπες, και που γενικότερα εμπλέκουν μια τάση για εξερεύνηση, πειραματισμό και δημιουργία, διευρύνοντας κατά συνέπεια τον ορίζοντα σκέψης και δράσης του ατόμου πέρα από το συνηθισμένο τρόπο σκέψης και δράσης και ανοίγοντάς του καινούριες προοπτικές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την απόκτηση νέων πόρων και ικανοτήτων, οι οποίοι διαρκούν και μπορούν να χρησιμοποιηθούν και μετά το πέρας της χαρμόσυνης εμπειρίας.

Βλέπουμε, λοιπόν, πως η χαρά και η διάθεση για παιχνίδι ωθούν το άτομο στην εξερεύνηση νέων προοπτικών και πάνω απ’ όλα έχουν βαθύτερα μακροπρόθεσμα οφέλη.

Το ενδιαφέρον και άλλα σχετιζόμενα με αυτό συναισθήματα, όπως η περιέργεια, ο θαυμασμός, ο ενθουσιασμός κ. ά., εμφανίζονται σε συνθήκες κάτω από τις οποίες το άτομο αισθάνεται ασφαλές και για τις οποίες θεωρεί ότι του παρέχουν κάτι πρωτόγνωρο, αλλαγή, μια αίσθηση πιθανότητας να συμβεί κάτι ή μυστηρίου. Επίσης, το άτομο τείνει να αντιλαμβάνεται τις καταστάσεις αυτές ως σημαντικές και να θεωρεί ότι απαιτούν προσοχή καθώς και την καταβολή κάποιας προσπάθειας. Το ενδιαφέρον είναι το συναίσθημα που τα άτομα βιώνουν περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο σε ένα ασφαλές και άνετο περιβάλλον. Όσον αφορά τις λειτουργίες του ενδιαφέροντος, το άτομο στην περίπτωση αυτή θέλει να αποκτήσει περισσότερη γνώση και επαφή με το αντικείμενο που βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του, εμπειρία που συνδέεται με ένα αίσθημα εμψύχωσης και ζωντάνιας. Το άνοιγμα του ατόμου προς νέες εμπειρίες, ιδέες και δράσεις ουσιαστικά είναι η διεύρυνση που προκαλεί το συναίσθημα του ενδιαφέροντος. Το βασικότερο όφελος που αποκομίζει το άτομο στην περίπτωση αυτή είναι ο εμπλουτισμός των γνώσεων του. Επίσης, το ενδιαφέρον φαίνεται να προάγει την «ψυχολογική πολυπλοκότητα», δηλαδή την ικανότητα να ενοποιεί και να διαφοροποιεί κανείς πολύπλοκες σχέσεις με άλλα άτομα και σε διάφορα πλαίσια. Τέλος,, το ενδιαφέρον είναι βασικό στοιχείο που προωθεί την προσωπική ωρίμανση, τη δημιουργική προσπάθεια και την ανάπτυξη της νοημοσύνης. Όλα τα παραπάνω οφέλη είναι και σε αυτή την περίπτωση διαχρονικά και μπορεί να χρησιμοποιηθούν από το άτομο σε άλλες καταστάσεις και χρονικές στιγμές.

Η ικανοποίηση  και τα σχετικά με αυτήν συναισθήματα, όπως η γαλήνη, η ηρεμία και η ανακούφιση, βιώνονται σε καταστάσεις κατά τις οποίες το άτομο αισθάνεται ασφάλεια, βεβαιότητα και δεν χρειάζεται να καταβάλλει προσπάθεια για κάποιο σκοπό. Η έννοια αυτή πρέπει να διαχωρίζεται από την απλή ικανοποίηση ή την ευχαρίστηση που αισθάνεται κανείς μετά από την ικανοποίηση μιας σωματικής ανάγκης (π.χ. ύστερα από ένα καλό γεύμα). Η ικανοποίηση είναι μάλλον το πιο υποτιμημένο συναίσθημα στις δυτικές κοινωνίες. Οι αλλαγές που προκαλεί η βίωση του συναισθήματος της ικανοποίησης ίσως είναι περισσότερο γνωστικές παρά σωματικές και η ικανοποίηση αποτελεί διεύρυνση των ιδεών που έχει ένα άτομο για τον εαυτό του και τον κόσμο, αφού με βάση πολλές σχετικές θεωρητικές δημοσιεύσεις το συναίσθημα αυτό ωθεί τα άτομα να απολαύσουν τη συγκεκριμένη στιγμή ή πρόσφατες εμπειρίες τους βιώνοντας μια ενότητα με το περιβάλλον τους (φυσικό και κοινωνικό) και ενσωματώνοντας τις εμπειρίες αυτές στην συνολική θεώρηση που έχουν για τον εαυτό τους και τον κόσμο.

Καταλήγοντας, η ικανοποίηση οδηγεί σε διεύρυνση και απόκτηση νέων πόρων μέσω της απόλαυσης, της ενοποίησης των εμπειριών που το άτομο έχει βιώσει και της ενσωμάτωσης τους στην ήδη υπάρχουσα αντίληψη που έχει το άτομο για τον εαυτό του και τον κόσμο.

Αγάπη. Η αγάπη όντας ένα μείγμα άλλων θετικών συναισθημάτων οδηγεί στην εμπειρία της διεύρυνσης και του χτισίματος. Συγκεκριμένα, αν και υπάρχουν πολλά διαφορετικά είδη αγάπης (π.χ. φιλική-συντροφική αγάπη, ερωτική αγάπη, γονική αγάπη κ.ά.)- κοινό σε όλες της μορφές της είναι η βίωση αυτού του συναισθήματος για ένα συγκεκριμένο πρόσωπο και κατά συνέπεια η αναγκαστική ένταξη του συναισθήματος αυτού στα πλαίσια αυτής της σχέσης. Οι εμπειρίες αγάπης αποτελούν ένα μείγμα πολλών θετικών συναισθημάτων, συμπεριλαμβανομένων της χαράς, του ενδιαφέροντος και της ικανοποίησης, τα οποία στις μακροχρόνιες φιλίες και αισθηματικές σχέσεις διαδέχονται το ένα το άλλο αδιάκοπα, καθώς όσο πιο κοντά ερχόμαστε στους φίλους μας τόσο περισσότερα μαθαίνουμε για αυτούς και αισθανόμαστε χαρά και ικανοποίηση για αυτή τη σχέση, γεγονός που μας γεννάει την επιθυμία να γνωρίσουμε ακόμα περισσότερα πράγματα για αυτούς. Συνεπώς, στο βαθμό που η αγάπη γεννά τα συναισθήματα της χαράς, του ενδιαφέροντος και της ικανοποίησης, οδηγεί σε διεύρυνση του ορίζοντα της σκέψης και δράσης του ατόμου. 

Εκτός από την αυτονόητη ευχαρίστηση που συνεπάγεται η ανάπτυξη σχέσεων με άλλα άτομα, τα οφέλη που αποκομίζει κανείς από την διάθεση για εξερεύνηση και παιχνίδι και την ικανοποίηση που προκαλεί η βίωση του συναισθήματος της αγάπης είναι ιδιαίτερα σημαντικά. Συγκεκριμένα, η διαπροσωπική επαφή συμβάλλει στο χτίσιμο και την ανάπτυξη ισχυρών κοινωνικών δεσμών, που όχι μόνο παρέχουν ικανοποίηση στο άτομο αλλά και μπορεί να φανούν χρήσιμοι στο μέλλον σε περιπτώσεις που το άτομο χρειάζεται κοινωνική υποστήριξη. Επομένως, όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις, η βίωση του συναισθήματος της αγάπης συνεπάγεται διεύρυνση και απόκτηση πολύτιμων διαχρονικών πόρων.

Συνοψίζοντας τα παραπάνω μπορούμε να πούμε πως τα θετικά συναισθήματα εκτός από το ότι βελτιώνουν την ποιότητα ζωής των ατόμων επιτελούν και άλλες βασικές λειτουργίες: διευρύνουν τον τρόπο σκέψης και δράσης τους, συντελούν στην αποκόμιση πολύτιμων οφελών, και γενικότερα βοηθούν τα άτομα να ισορροπήσουν, να αναπτυχθούν, να ωριμάσουν, να καλλιεργήσουν τις σχέσεις τους, να αποκτήσουν αισιοδοξία, να διευρύνουν τον τρόπο με τον οποίο βλέπουν τον εαυτό τους και τον κόσμο και όχι μόνο, αφού όπως θα δούμε στη συνέχεια τα θετικά συναισθήματα είναι πιθανό να συμβάλλουν και στη γενικότερη ψυχική και σωματική υγεία του ατόμου.

Η υπόθεση του αντιδότου: Τα θετικά συναισθήματα μπορούν να βοηθήσουν το άτομο να καταπολεμήσει τις περιοριστικές συνέπειες των αρνητικών συναισθημάτων δρώντας ως αντίδοτο.

Πιο συγκεκριμένα, τα θετικά συναισθήματα, λόγω της διεύρυνσης σκέψης-δράσης που προκαλούν, ίσως ελαττώνουν την επιρροή που ένα αρνητικό συναίσθημα έχει προηγουμένως ασκήσει στη σκέψη και στο σώμα ενός ατόμου ελαττώνοντας σταδιακά την ψυχολογική και σωματική προετοιμασία για συγκεκριμένη δράση. Σε επίπεδο καρδιοαγγειακής λειτουργίας, η διεύρυνση του ορίζοντα σκέψης-δράσης, συνεπακόλουθο της βίωσης ενός θετικού συναισθήματος, όταν διαδέχεται την βίωση ενός αρνητικού συναισθήματος, η οποία αυξάνει την καρδιοαγγειακή δραστηριότητα, επαναφέρει το σώμα σε μέτρια επίπεδα δραστηριότητας δημιουργώντας έτσι και ένα καταλληλότερο πλαίσιο για τον προσανατολισμό προς το ευρύτερο πεδίο σκέψης-συμπεριφοράς που τα θετικά συναισθήματα προκαλούν. Η δράση αυτή των θετικών συναισθημάτων ίσως να μην ισχύει για όλα τα θετικά συναισθήματα αδιακρίτως και μπορεί να περιορίζεται στις περιπτώσεις εκείνες, κατά τις οποίες συγκεκριμένα θετικά συναισθήματα διαδέχονται συγκεκριμένα αρνητικά με στενή χρονική διαδοχή.

Η «ψυχολογική αντοχή» θεωρείται ως ένα σχετικά σταθερό χαρακτηριστικό προσωπικότητας που χαρακτηρίζεται από την ικανότητα του ατόμου να ξεπερνά αρνητικές και στρεσογόνες εμπειρίες γρήγορα και αποτελεσματικά και να προσαρμόζεται αποτελεσματικά στις διαρκώς μεταβαλλόμενες απαιτήσεις της καθημερινότητας. Δεδομένα από ποικίλες έρευνες φανερώνουν ότι υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ ψυχολογικής αντοχής και θετικών συναισθημάτων. Άτομα με υψηλή ψυχολογική αντοχή έχουν βρεθεί να έχουν πιο αισιόδοξη θεώρηση για τη ζωή, να είναι περισσότερο ανοιχτά σε νέες εμπειρίες και να χαρακτηρίζονται από υψηλή θετική συναισθηματική έκφραση. Επίσης έχουν βρεθεί να χρησιμοποιούν «θετικές» στρατηγικές, όπως το χιούμορ , η χαλάρωση κ.ά., ως τρόπους αντιμετώπισης προβλημάτων. Φαίνεται λοιπόν ότι τα άτομα αυτά, περισσότερο από άλλα, κατανοούν την αξία των θετικών συναισθημάτων και τα χρησιμοποιούν για να αντιμετωπίσουν δύσκολες καταστάσεις.

Όπως είδαμε, τα θετικά συναισθήματα είναι πιθανό να τροφοδοτούν τις μεταξύ των ατόμων διαφορές ως προς το χαρακτηριστικό «ψυχολογική αντοχή». Εφόσον η ψυχολογική αντοχή αποτελεί διαχρονικό πόρο του ατόμου, η θεωρία των θετικών συναισθημάτων υποθέτει ότι τα θετικά συναισθήματα, στο βαθμό που διευρύνουν των ορίζοντα της σκέψης και δράσης, θα αυξάνουν την ψυχολογική αντοχή των ατόμων. Επιπλέον, μέσω της αύξησης της ψυχολογικής αντοχής, θα βελτιώνουν τη συναισθηματική ευεξία των ατόμων. Η εύρεση/ απόδοση θετικού νοήματος σε μία κατάσταση προκαλεί θετικά συναισθήματα, αλλά και τα ίδια τα θετικά συναισθήματα λόγω της διεύρυνσης που επιφέρουν αυξάνουν την πιθανότητα να βρει κανείς θετικό νόημα σε μελλοντικά γεγονότα.

 Τα θετικά συναισθήματα όχι μόνο μας κάνουν να αισθανόμαστε καλά τη δεδομένη στιγμή που τα βιώνουμε αλλά και αυξάνουν την πιθανότητα για ψυχική ευεξία στο μέλλον χάρη στα αποτελέσματα της διεύρυνσης και της απόκτησης νέων πόρων.

Αξίζει να αναφερθούμε συγκεντρωτικά στις λειτουργίες των θετικών συναισθημάτων, έτσι όπως αυτές διαφαίνονται από τις αρχές και τις υποθέσεις της θεωρίας των θετικών συναισθημάτων.

 Οι λειτουργίες αυτές είναι οι ακόλουθες:

• Διεύρυνση του ορίζοντα σκέψης και δράσης των ανθρώπων.
• Καταπολέμηση των περιοριστικών συνεπειών των αρνητικών συναισθημάτων.
• Τα θετικά συναισθήματα αποτελούν ενεργά συστατικά του χαρακτηριστικού «ψυχολογική αντοχή».
• Χτίσιμο ισχυρών ψυχολογικών αντοχών και κινητοποίηση μηχανισμών που οδηγούν σταδιακά σε περισσότερη και ενδυναμωμένη ευεξία.

Πηγή: Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΘΕΤΙΚΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ (The Broaden-and-Build Theory of Positive Emotions) Αρχές- Εμπειρικά ευρήματα- Εφαρμογές- Προεκτάσεις Γαλανάκης Μιχαλης Σταλίκας Αναστάσιος.